Şimdiye kadar uçağa hareket anında etkiyen kuvvetleri
öğrendik şimdi ise bu kuvvetlere karşılık uçağı götürmek istediğimiz yere nasıl
yönlendirip götürülebileceğini öğrenelim. Bunu yapabilmek için pilotlar birçok
kontrol elemanları kullanır ve bazı uçaklarda farklı kontrol elemanları
bulunur. Genelde ise çoğu uçaklarda dört ana kontrol sistemi vardır:
Elevators
Uçağın arka kısmındaki yatay kuyruk üzerine yerleştirilen
elevatorler, uçağı tırmandırmak için ya da daldırması (pik yapması) için
kullanılır. Yatay kuyruk genelde en arkada bulunup kesit olarak kanata benzer
(airfoil) ve kaldırma kuvveti üretir. Kuyruk modülünün amacı ileride açıklanacaktır ancak şimdilik bizim kuyruğun daha fazla kaldırma kuvveti
ürettiğinde uçağın burnunun aşağı gideceğini ve uçağın dalma yapacağını
bilmemiz yeterlidir. Aynı biçimde, eğer kuyruk daha az kaldırma kuvveti
üretirse uçağın burnunun yukarı çıkacağını yani uçağın tırmanacağını
söyleyebiliriz.
Elevatorler, arka kuyrukta üretilen kaldırma kuvvetini kanat
kesit şeklinin (airfoil) değiştirmesiyle çeşitlendirirler. Kanat kesit şekli genelde kavis şeklinde
bükülür ve bu sebepten hareket eden hava kanatın altında üstüne göre daha
yavaştır. Kanat daha fazla bükülecek olursa daha fazla kaldırma kuvveti
üretecektir. Elevatorün hareketi ile alt kanatın sonunda kavisin artması ile
üretilen kaldırma kuvveti artar. Aynı biçimde, kanadın yukarı hareketi ile
kanat kavisi azalmış olur bunun sonucunda da üretilen kaldırma kuvveti azalmış
olur.
Ailerons
Aileronlar, uçağın dönme hareketini kontrol etme amacı ile
kanatların uç kısmına yerleştirilmişlerdir. Çalışma prensipleri elevatörler ile
aynı olup, aşağı yukarı hareket ile kanat kesit bükümünü değiştirerek üretilen
kaldırma kuvvetini azaltır ya da artırırlar. Aileronlardan birinin yukarı
diğerinin aşağı hareketi ile bir kanat diğerinden daha az kaldırma kuvveti
üretmesine sebep olur. Bunun sonucunda az kaldırma kuvveti üreten kısım aşağı
düşecek diğeri ise yükselecektir. Uçağın havada dönmesi bu şekilde açıklanabilir.
Rudder(s)
Rudder’lar (kuyruk dümeni), uçağın dikey kuyruğuna
yerleştirilir ve uçağı sağa sola yönlendirebilmek için kullanılırlar. Bazı
uçaklar birden fazla rudder’a sahiptirler her kuyrukta kendine ait rudder
bulunur, buna örnek FA-18 savaş uçağı gösterilebilir. Uçaktaki dikey kuyruktaki
kesit tahmin edileceği üzere kaldırma kuvveti üretmez ve dolayısıyla kavisli
değildir.
Throttles
Throttle ile uçağın motoru ile üretilen itki kuvveti kontrol
edilir ki bu da uçağın daha hızlı ya da daha yavaş gitmesine olanak sağlar.
Birden fazla motora sahip uçaklar, yolcu uçakları gibi, her bir motor için ayrı
throttle olacaktır. Throttle’ın çalışma biçimi motorun cinsine bağlıdır ve
genellikle kullanılması durumunda yakıt kullanımı artar.
Özetle;
Elevatörler uçağı tırmandırmak ya da alçaltmak için
kullanılır.
Aileronlar uçağı sağa ya da sola döndürmek için
kullanılırlar.
Rudderler uçağı sağa ya da sola çevirmek için kullanılır.
Throttles ise uçağın daha hızlı ya da daha yavaş hareketini
temin eder.
Pilot Kontrolleri
Kokpitin içinde pilotun kullanacağı üç ana kontrol
vardır ki bunlar; yoke, throttle ve rudder pedallarıdır. Yoke, dümene benzeyen
ve hareketiyle uçağı sağa sola döndürecek olan kumandadır. Yoke genelde ileri-geri
hareket eder, pilotun geriye çekmesiyle elevatörler kalkacak ve uçak tırmanmaya
geçecektir, yoke’un ters hareketi sonucunda da uçak irtifa kaybetmeye başlar.
Modern savaş uçaklarında yoke yerine joystick kullanılmaktadır.